Sözleşmeden Dönme ve Fesih

Dr. Ali Tolga Erendaç

A. Giriş

“Sözleşmenin feshi” sadece sürekli edimli sözleşmelerde bir sona erme sebebi olmasına rağmen uygulamada sürekli edimli olmayan sözleşmelerde de taraflarca sözleşmenin sona erme sebebi olarak yazıldığı görülebilmektedir. Oysa sürekli edimli olmayan sözleşmelerde fesih değil sözleşmeden dönme (tüketici sözleşmesi ise de cayma) söz konusu olabilir. Bu çalışmamızda sözleşmeden dönme ile sözleşmenin feshi arasındaki farkı açıklayacağız.

B. Değerlendirme

Bir borç ilişkisi olan sözleşmenin sona erme hallerini taraflar sözleşmede düzenleyebilir. Bunun dışında kanundan doğan sözleşmenin sona erme sebepleri de vardır.  Hemen belirtelim ki borcun sona ermesi ile borç ilişkisinin sona ermesi farklı kavramlardır. Sözleşme bir borç ilişkisidir. Bir borç ilişkisinden doğan birden fazla borç olabilir. Borcu sona erdiren sebepler TBK m. 132-161 arasında yenileme, alacaklı borçlu sıfatının birleşmesi, ibra, takas, sonraki kusursuz ifa imkansızlığı ve zamanaşımı olarak düzenlenmiştir[1]. TBK m. 83 ve devamında düzenlenen ifa da borcu sona erdiren bir sebeptir.

Borç ilişkisinin sona erme nedenleri genel olarak “ikale (bozma sözleşmesi)”, “dönme”, “fesih”, “geri alma”; yanılma, aldatma ve korkutma gibi sebeplerin varlığı halinde “iptal” şeklinde belirtilmektedir. TBK m. 133/1’de düzenlenen yenileme (tecdid) borcu sona erdirme sebebidir, ancak borç ilişkisinin tüm olarak yenilenmesine bir engel yoktur. Ayrıca iş görme sözleşmelerinde, iş gören tarafın ölümü veya fiil ehliyetini kaybetmesi, bazı sözleşmelerde – mesela kira sözleşmesi ve vekalet sözleşmesinde– kiracının ve vekilin iflası, bozucu şarta bağlı sözleşmelerde bozucu şartın gerçekleşmesi ve süreli sözleşmelerde sürenin dolması da sözleşmeyi sona erdirir[2].

Görüldüğü üzere sözleşmenin feshi ile sözleşmeden dönme iki farklı sözleşmeyi sona erme halidir. Sözleşmenin feshi sadece sürekli edimli sözleşmelerde (hizmet sözleşmesi, kira sözleşmesi, vekalet sözleşmesi, saklama sözleşmesi vb.) mümkündür. Edim, borçlunun yerine getirmekle yükümlü olduğu davranıştır[3]. Sürelerine göre edimler, ani edimler ve dönemli edimler ile sürekli edimler olarak sınıflandırılır. Ani edimler bir kerede yerine getirilebilen edimlerdir. Dönemli edimler, düzeli ve düzensiz aralıklarla art arda veya bölüm bölüm yeri getirilen edimlerdir. Sürekli edim ise kesintisiz olarak yerine getirilir. Sözleşmeden dönme ani edimli ve dönemli edimli sözleşmelerde ve henüz ifasına başlanmamışsa sürekli edimli sözleşmelerde başvurulabilecek bir sona erme sebebidir[4].

1. Sözleşmeden Dönme

Sözleşmeden dönme[5], sözleşmeye geçmişe etkili olarak sona erdirme hakkını ifade eder. Taraflar sözleşmeden dönme hakkını sözleşmede düzenleyebilir. Sözleşmede buna ilişkin bir düzenleme yoksa, TBK genel hükümlerde sözleşmeden dönme, alacaklıdan kaynaklanan nedenlerle borçlunun borcunu ifa edememesinin alacaklı temerrüdü (TBK m. 106-110) ve alacaklı yüzünden borcun ifa edilemediği diğer hallerden (TBK m. 111) kaynaklanması halinde borçlunun başvurabileceği bir yoldur. Ayrıca tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde borçlunun ifa güçsüzlüğü nedeniyle ifanın tehlikeye düşmesi halinde TBK m. 98’de ve borçlunun temerrüdü halinde TBK m. 125/ f. 3) alacaklıya tanınmış bir haktır. Borçlunun sözleşmeden dönme hakkı ise alacaklının temerrüdü halinde söz konusudur (TBK m. 110 ve m. 111).

Sözleşmeden dönmenin sonuçları sadece borçlu temerrüdüne ilişki TBK m. 125/ f. 3 hükmünde düzenlemiş olup, buradaki hükümlerin niteliğine ters düşmedikçe diğer sözleşmeden dönme hallerinde de uygulanır.

İfasına başlanmış sürekli edimli sözleşmelerde sözleşmeden dönme değil, fesih mümkün olur (TBK m. 126). Ancak sürekli edimli bir sözleşmenin henüz ifasına başlanmamışsa, geçmişe etkili olarak sözleşemeden dönülebileceğini kabul etmemek için bir sebep yoktur[6].

Tüketici sözleşmelerinde sadece tüketiciye tanınmış özel bir sözleşmeden dönme hakkı da sözleşmeden cayma hakkıdır. Cayma hakkının hukuki niteliği TKHK tarafından düzenlenmiş özel bir dönme hali olarak ifade edilmektedir[7]. Cayma hakkı, herhangi bir sebebe bağlı değildir ancak sözleşme kurulduktan belli bir süre içinde kullanılması gereken bir haktır. Sözleşmenin kurulmasından itibaren on dört gün içinde cayma hakkının kullanılması gerekir. Cayma hakkı, bozucu yenilik doğuran bir haktır, karşı tarafa ulaştıktan sonra geri alınamaz. Süresi içinde yapılan cayma bildirimi sözleşmenin kurulmasından itibaren sözleşmenin sona ermesi sonucunu doğurur ve taraflar birbirine verdiklerini iade etmekle yükümlü olurlar. Cayma hakkını kullanan taraf iade yükümlülüğünü yerine getirmezse, sözleşmeden caymamış sayılır.

2. Sözleşmenin Feshi

Sözleşmenin feshi, sürekli edimli sözleşmelerde taraflardan birinin tek taraflı irade beyanıyla sözleşmeyi sona erdirme hakkını ifade eder.

Fesih sebeplerini taraflar sözleşmede düzenleyebilirler. Sözleşmede düzenlenmemişse, Kanun’da o sözleşme için düzenlenmiş özel bir fesih sebebi varsa o sebebe dayanarak, böyle bir hüküm yoksa TBK genel hükümlerine göre sözleşme feshedilebilir.

Sürekli edimli sözleşmeler için genel bir hüküm TBK m. 126’da yer almaktadır. Buna göre ifasına başlanmış tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde borçlunun temerrüdü halinde alacaklının seçimlik haklarından birisi sözleşmeyi fesih hakkıdır[8]. Bunu dışında bir diğer fesih hakkı da önemli sebeplerin varlığı halinde sözleşmenin devamının dürüstlük kuralına göre taraflardan biri için çekilmez hale gelmesidir[9].

Fesih hakkı, bozucu yenilik doğuran bir hak olduğu için fesih bildirimi, karşı tarafa ulaşması ile birlikte sonuçlarını meydana getirir ve ulaştıktan sonra geri alınamaz[10].

Fesih, sözleşmenin sona ermesi için süre verilip verilmediğine göre olağan (süreli) fesih ve olağanüstü (süresiz) fesih diye ikiye ayrılır. Olağan fesihte sözleşme, bildirimden belli bir süre sonra sona erer. Olağanüstü fesihte bildirimin karşı tarafa ulaşması ile birlikte sözleşme derhal sona erer. Fesih, dönmeden farklı olarak sözleşmeyi geleceğe etkili (ex nunc) sona erdirir.

Fesih üzerine tarafların birbirine karşı olan doğan geri verme yükümlülükleri, feshin dolaysız bir sonucu olmayıp, bizatihi feshedilen sözleşmenin sonucudur.

C. Sonuç

Sözleşmenin feshi sadece sürekli edimli sözleşmelerde (hizmet sözleşmesi, kira sözleşmesi, vekalet sözleşmesi, saklama sözleşmesi vs.) mümkündür. Sözleşmeden dönme ise ani edimli ve dönemli edimli sözleşmelerde ve henüz ifasına başlanmamışsa sürekli edimli sözleşmelerde başvurulabilecek bir sona erme sebebidir. Cayma hakkı tüketici sözleşmelerinde sadece tüketiciye tanınmış özel bir sözleşmeden dönme hakkıdır.

---

[1] Borcun sona ermesi hakkında detaylı bilgi için bkz. Fikret Eren, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 24. Baskı, Ankara, 2019 s. 1413 vd.; Hüseyin Hatemi, Emre Gökyayla, Borçlar Hukuku Genel Bölüm, 4. Baskı, İstanbul, 2017, s. 327 vd.; Ahmet Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 23. Baskı, Ankara, 2019,  s. 1062 vd.; Haluk Nomer, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 17. Bası, İstanbul, 2018, s. 441 vd.; Oğuzman/ Turgut Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 16. Bası, Cilt 1, İstanbul, 2018,  s. 542 vd.; Tekinay/ Akman/ Burcuoğlu/ Altop, Tekinay Borçlar Hukuku, 7. Bası, İstanbul 1993,  s. 985 vd.

[2] Borç ilişkisinin sona ermesi hakkında detaylı bilgi için bkz. Eren, Genel Hükümler, s. 1407 vd.; Hamdi Taner İnal, Borca Aykırılık, Dönme ve Fesih, 7. Baskı, Ankara 2018, s. 57; Hatemi/Gökyayla, a.g.e., s. 325; Kılıçoğlu, Genel Hükümler, s. 1057; Nomer, a.g.e., s. 441; Oğuzman/ Öz, Genel Hükümler C. 1, s. 537 vd.

[3]  Edim kavramı için bkz. Eren, Genel Hükümler, s. 99; Kocayusufpaşaoğlu, a.g.e., s. 33; Kılıçoğlu, Genel Hükümler, s. 5; Oğuzman/ Öz, Genel Hükümler C. 1, s. 6; Tekinay/ Akman/ Burcuoğlu/ Altop, a.g.e., s. 8.

[4] Oğuzman/ Öz, Genel Hükümler C. 1, s. 440, dn. 317.

[5] Sözleşmeden dönme için bkz. Eren, Genel Hükümler, s. 1258; İnal, a.e., s. 851; Oğuzman/ Öz, Genel Hükümler C. 1, s. 436; Serozan, İfa-İfa Engelleri, s. 236; Tekinay/ Akman/ Burcuoğlu/ Altop, a.g.e., s. 967.

[6] Oğuzman/ Öz, Genel Hükümler C. 1, s. 440, dn. 317.

[7] Cayma hakkı için bkz. Aslan, a.g.e., s. 138; Atamer, Finansman Sözleşmelerinde Tüketicinin Korunması, s. 97; Bilgehan Çetiner, “Konut Kredileri ve Tüketicinin Korunması”, Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt IV, Sayı 1, 2007, s. 355; Selin Sert Sütçü, Tüketicinin Cayma Hakkı, Ankara, 2016, s. 6; Savaş Bozbel, Murat Atalı, “Mesafeli Sözleşmelerde Cayma Hakkının Kullanılması ve Ortaya Çıkan Hukuki Sorunlar”, AÜEHFD, Cilt IX, S. 1-2 (2005), s. 456.

[8] Sürekli edimli sözleşmelerde, borçlunu temerrüdü halinde alacaklının sözleşmeyi fesih hakkı hakkında bilgi için bkz. Eren, Genel Hükümler, s. 1264 vd.; Karaahmetoğlu, a.g.e., s. 109 vd.; Kılıçoğlu, Genel Hükümler, s. 929 vd.; Nomer, a.g.e., s. 431; Oğuzman/ Öz, Genel Hükümler C. 1, s. 525; Serozan, İfa-İfa Engelleri, s. 236; Tekinay/ Akman/ Burcuoğlu/ Altop, a.g.e., s. 154 vd.

[9] Sürekli edimli sözleşmelerde, önemli sebeplerle fesih hakkı hakkında bilgi için bkz. Eren, Genel Hükümler, s. 538; Temerrüt dışı sözleşmenin fesih nedenleri için bkz. Şen, a.g.e, s. 80.

[10] Tekinay/ Akman/ Burcuoğlu/ Altop, a.g.e., s. 964.

Bu dokuman Erendaç Hukuk Danışmanlık & Avukatlık tarafından  hazırlanmış olup, her hakkı saklıdır.

© 2021